Για τα διόδια

Με αφορμή το κίνημα «Δεν πληρώνουμε διόδια» άρχισα να σκέφτομαι το θέμα της πολιτικής ανυπακοής.

Το Resistance to Civil Government or Civil Disobedience του Henry David Thoreau και τα διδάγματα του Mohandas Ghandi συνιστούν τους βασικούς φιλοσοφικούς πυλώνες πάνω στους οποίους στηρίζεται η ιδέα της «πολιτικής ανυπακοής», δηλ. η άρνηση ενός ή περισσότερων ατόμων απέναντι στην τήρηση ορισμένων – κατά τη γνώμη τους άδικων ή λανθασμένων - νόμων, απαιτήσεων και εντολών της εκάστοτε κυβέρνησης, χωρίς συνήθως να καταφεύγουν στη φυσική βία.

Υπάρχει πλειάδα περιπτώσεων στην ιστορία όπου η πολιτική ανυπακοή, ενώ αρχικά κατηγορήθηκε από την κυβέρνηση κατά της οποίας στρεφόταν ως «τρομοκρατική πράξη» ή «αναρχία», εν τούτοις εκ των υστέρων θεωρήθηκε ηρωική στάση υπεύθυνων και ενσυνείδητων πολιτών, νομιμοποιήθηκε δε κοινωνικά ως αποδεκτή, ακόμη και θαυμαστή, πρακτική.

Χαρακτηριστικότερα σχετικά πρόσφατα παραδείγματα: η μη βίαιη «παθητική» αντίσταση των Ινδών με ηγέτη τον Ghandi κατά του αποικιοκρατικού Ηνωμένου Βασιλείου την δεκαετία του 1930, η βελούδινη επανάσταση στην Τσεχοσλοβακία που οδήγησε στην κατάρρευση του ψευδο-κομμουνιστικού καθεστώτος το 1989, η μεταπολεμική αντίσταση των Νοτιοαφρικανών κατά του καθεστώτος apartheid με σύμβολό της τον Nelson Mandela, κλπ.

Στα καθ’ ημάς, το πρώτο ελληνικό σύμβολο της πολιτικής ανυπακοής είναι σαφώς η Αντιγόνη, στην ομώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή. «οὐδὲ σθένειν τοσοῦτον ᾠόμην τὰ σὰ κηρύγμαθ᾽, ὥστ᾽ ἄγραπτα κἀσφαλῆ θεῶν νόμιμα δύνασθαι θνητὸν ὄνθ᾽ ὑπερδραμεῖν» λέει η Αντιγόνη στον Κρέοντα (στίχοι 453-455), το οποίο μεταφράζεται «ούτε και νόμιζα ποτέ πως έχουν τέτοιο κύρος πια οι δικές σου προσταγές, ώστε, θνητός που είσαι, τους άγραφους κι ασάλευτους νόμους να ξεπεράσεις». Η Αντιγόνη στέκεται σαν το ιδεολογικό αντίθετο του πλατωνικού Σωκράτη που προτιμάει να πεθάνει παρά να παραβεί τους νόμους της πόλης. Ο Πλάτωνας, ολοκληρωτικός και συντηρητικός καθώς είναι, πλάθει τον ιδανικό πολίτη με κύριο χαρακτηριστικό την υπακοή, ενώ ο προγενέστερος Σοφοκλής, σαφώς επηρεασμένος από την διαλεκτική των προσωκρατικών και δη του Ηράκλειτου, θέλει την ηρωίδα Αντιγόνη να χαρακτηρίζεται από κριτική σκέψη και από αμφισβήτηση απέναντι στην κρατική εξουσία.

Ακόμη και η συνήθως συντηρητικότατη ιουδαϊκή παράδοση μας κληροδότησε την ιδέα της πολιτικής ανυπακοής. Διαβάζουμε στην Παλαιά Διαθήκη, στο πρώτο βιβλίο της Εξόδου (εδάφια 15-21): «Καὶ εἶπεν ὁ βασιλεὺς τῶν Αἰγυπτίων ταῖς μαίαις τῶν ῾Εβραίων· τῇ μιᾷ αὐτῶν ὄνομα Σεπφώρα, καὶ τὸ ὄνομα τῆς δευτέρας Φουά, καὶ εἶπεν· ὅταν μαιοῦσθε τὰς ῾Εβραίας καὶ ὦσι πρὸς τῷ τίκτειν, ἐὰν μὲν ἄρσεν ᾖ, ἀποκτείνατε αὐτό, ἐὰν δὲ θῆλυ, περιποιεῖσθε αὐτό. ἐφοβήθησαν δὲ αἱ μαῖαι τὸν Θεὸν καὶ οὐκ ἐποίησαν καθότι συνέταξεν αὐταῖς ὁ βασιλεὺς Αἰγύπτου, καὶ ἐζωογόνουν τὰ ἄρσενα. ἐκάλεσε δὲ ὁ βασιλεὺς Αἰγύπτου τὰς μαίας καὶ εἶπεν αὐταῖς· τί ὅτι ἐποιήσατε τὸ πρᾶγμα τοῦτο καὶ ἐζωογονεῖτε τὰ ἄρσενα; εἶπαν δὲ αἱ μαῖαι τῷ Φαραώ· οὐχ ὡς γυναῖκες Αἰγύπτου αἱ ῾Εβραῖαι, τίκτουσι γὰρ πρὶν ἢ εἰσελθεῖν πρὸς αὐτὰς τὰς μαίας· καὶ ἔτικτον. εὖ δὲ ἐποίει ὁ Θεὸς τὰς μαίας, καὶ ἐπλήθυνεν ὁ λαὸς καὶ ἴσχυε σφόδρα. ἐπεὶ δὲ ἐφοβοῦντο αἱ μαῖαι τὸν Θεόν, ἐποίησαν ἑαυταῖς οἰκίας». Σε απλά ελληνικά οι δύο Εβραίες αρνήθηκαν να υπακούσουν στις εντολές του Φαραώ γιατί αυτές παραβίαζαν τις υπέρτατες ηθικές επιταγές.

Ιδιαίτερα διδακτικό είναι το παράδειγμα του Ιησού Ναζωραίου, για τον οποίο το 33% περίπου του πληθυσμού της γης – πιστοί διαφόρων χριστιανικών δογμάτων – πιστεύει ότι είναι ο υιός του Θεού ενώ ένα επιπλέον 23% περίπου – μουσουλμάνοι – πιστεύει ότι ήταν ο δεύτερος μεγαλύτερος προφήτης του Θεού στη γη μετά τον Μωάμεθ (βλ. John R. Hinnells, The Routledge Companion to the Study of Religion). Αυτός λοιπόν ο Ιησούς, ιερή προσωπικότητα για το 56% περίπου του πληθυσμού της γης (όχι για μένα αλλά δεν έχει σημασία), αγνόησε την νομοθεσία της εβραϊκής κοινότητας στην οποία ανήκε καθώς και την νομοθεσία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, της οποίας ήταν πολίτης. Γι’ αυτό άλλωστε και τιμωρήθηκε με την θανατική ποινή.

Χαρακτηριστικό για το θέμα της πολιτικής ανυπακοής είναι και το γεγονός ότι η μη κυβερνητική οργάνωση των ΗΠΑ Fully Informed Jury Association, που ασχολείται με την ενημέρωση των πολιτών για νομικά και άλλα ζητήματα εν όψει του ότι όλοι στην Αμερική μπορεί να κληθούν να υπηρετήσουν ως ένορκοι σε δικαστήριο, έχει περιλάβει στην έκδοση της A Primer for Prospective Jurors ειδική αναφορά στο θέμα. Ζητά από τους υποψήφιους ενόρκους, όταν κρίνουν υποθέσεις όπου ο κατηγορούμενος επικαλείται την πολιτική ανυπακοή, να κάνουν το εξής: «Think of the dilemma faced by German citizens when Hitler’s secret police demanded to know if they were hiding a Jew in their house», δηλαδή «σκεφτείτε το δίλημμα που αντιμετώπιζαν οι Γερμανοί πολίτες όταν η μυστική αστυνομία απαιτούσε να μάθει εάν έκρυβαν κάποιον Εβραίο στο σπίτι τους». Το ηθικό δίδαγμα είναι απλό: Δεν μπορούμε να υπακούουμε τυφλά στην κρατική εξουσία χωρίς κανένα κριτήριο, χωρίς καμία ηθική και λογική επεξεργασία των εντολών της διοίκησης.

Προκύπτει, λοιπόν, αβίαστα ότι (όσο κι αν θέλουν κάποιοι) δεν μπορούμε να ξεμπερδέψουμε με την πολιτική ανυπακοή με εύκολους αφορισμούς. Οι περισσότεροι που απορρίπτουν την πολιτική ανυπακοή κάνουν τον εξής μανιχαϊστικό διαχωρισμό: Η πολιτική ανυπακοή, λένε, έχει θέση μόνο σε απολυταρχικά καθεστώτα ή σε περιπτώσεις ξένης κατοχής, αλλά δεν μπορεί να εφαρμόζεται σε ευνομούμενα δημοκρατικά κράτη.

Το επιχείρημα είναι λογικοφανές και μοιάζει σωστό. Το πρόβλημα δεν είναι στο επιχείρημα αλλά στον ορισμό των εννοιών. Αν είναι δηλαδή όπως τα λένε οι αρνητές της πολιτικής ανυπακοής, τότε γεννιούνται πάμπολλα ερωτήματα.

Πότε είναι ένα καθεστώς απολυταρχικό; Όταν το λέει το Σύνταγμα του ή όταν το νιώθουν οι πολίτες του ασχέτως του τι λένε τα χαρτιά;

Πότε θεωρείται ότι έχουμε ξένη κατοχή; Όταν βλέπουμε ξένα στρατεύματα να παρελαύνουν ή όταν ουσιαστικά μας κυβερνούν φανερά ή αφανή κέντρα εξουσίας άσχετα με την λαϊκή κυριαρχία και θέληση;

Ποια κράτη θεωρούνται ευνομούμενα; Αυτά που έχουν νόμους και δικαστήρια και διάκριση εξουσιών ή αυτά στα οποία υπάρχει πραγματική (και όχι κατ’ όνομα) ισονομία και πραγματικό (και όχι κατ’ όνομα) κράτος δικαίου;